Shillong, Jymmang 24: Ka jylla Meghalaya ka la shylluit ha u snem 1971 bad ka la long ka jylla ba pura ha u snem 1972 bad naduh ba ioh jylla thymmai, ym shym la don ka tnat treikam ka ba dei ban khmih ia ka deiriti jong ki paidbynriew ka jylla bad kiei kiei ki kam ba iadei bad ka riti dustur ki hap ban leit lyngba ka tnat Pule Puthi namar ba ka shu long tang ka shnat rit.
Kumta ha kita ki por la syntan ka rukom treikam ban kyntiew ia ki kam jong ka deiriti tynrai namar baroh baroh ki ia beh ban khluh ha ka jingnang jingstad bad kiwei kiwei ki kam pynroi. Ka ba phylla pat ka long ba ka jingiakhun ban ioh la ka jylla rilum ba laitluid ka dei halor ka mat jong ka ktien.
Ha ka por ba ka Khasi and Jaintia Hills ka dang dei ka raijbah hapoh ka jylla bah Assam ka la khieim ka jingdawa ban ioh la ka jylla Rilum na ka daw ba ka sorkar jylla Assam ka thmu ban pyntian jubor da ka ktien Assamese ha baoh kawei ka jylla.
Ha kata ka por ka Garo Hill kam pat phohsniew eiei lymda dei na ki nongialam ba khraw kum u Capt Willamson A Sangma. Ha ka jingshisha ka jingiakhih ka kham ia tbeh pynban bad ki Karbi namar ha ka liang ka deiriti ruh ka dang bun ki khep ba ia tyngkhuh. Wat haduh mynta mynne ki dang bun ki raij ha thaiñ Ri-Bhoi ba dang jyllei ki paidbynriew Karbi bad ki ba dang nguh syiem ia u Syiem Khyrim bad Syiem Mylliem.
Hynrei na ka daw jong ka syor sawkun la kynthup jubor ia ki Garo bad ki Khasi Pnar bad shah iehnoh ki Karbi ban dang sah ha jylla Assam. Ka jingiatyngkhuh hapdeng ki Khasi bad Garo ka dei tang lyngba ka thaiñ Lyngam ha ka ba don ka shongkha khleh.
Ha ba la ioh jylla Rilum la kynthup ia ka raijbah Khasi bad Jaintia bad ka raijbah Garo hapoh ka jylla Meghalaya, ba ka thong ka dei ba ka ktien Khasi ka la ieng rasong da ka burom, katba ia ka ktien Garo te ym pat da bna than ba kan kiew ha kano kano ka liang.
Jar la katta ka Synjuk Thohjer Thohnam Khasi ne ka Khasi Authors’ Society ka la shylluit ha u snem 1978 bad marbud ka Khasi Department ha salonsari NEHU bad kumjuh ruh ha ki shlem pule bapher bapher bad wat ki seng bhalang ruh ki la shitrhem ban kyrshan ia ka daw bah jong ka ktien Khasi.
Naduh ba sdang hi ka la don ka jingiakhun ban ithuh ia ka ktien Khasi ha ka Khyrnit Baphra jong ka Riti Synshar jong ka Ri India. Kata ka jingialeh ka dang iai shitrhem khlem sangeh katba ki Garo ki dang khohreh dang ha kine ki khyndiat snem hadien ba la duriap ki kynrem ki lyndan bad ki kher ki mer na ka liang ka ktien Khasi.
Ha ki snem ba dang sdang la don ki akhia bad ki peh sylli jong ka thoh ka tar Khasi kum u Prof Radhon Sing Lyngdoh u ba la long u Lamphang ba nyngkong duh jong ka Iing Dorbar Thawaiñ ka jylla.
Prof H W Sten, Prof I M Simon, Prof Bajubon Kharlukhi u ba la long teng u dkhot ka Iing Dorbar Thawaiñ jong ka Ri India (Member of Parliament), Prof Beavan L Swer (bam kwai ha dwar U Blei) bad marbud la mih shuh shuh ki kynrem lyndan kum u Bah R Tokin Rymbai.
Prof Barister Pakem u ba la bat teng ia ka kyrdan Vice Chancellor ha ka salonsari NEHU, Prof Hamlet B Ngapkynta (bam kwai ha dwar U Blei), Dr Helen Giri bad kiwei kiwei.
Khlem da kheiñ sa ki radbah ka synshar khadar bad ka saiñ pyrthei kum u Prof George Gilbert Swell, Prof Peter G Marbañiang, Prof Martin Narayan Majaw bad katto katne kiwei pat ki radbah ka saiñ pyrthei; hynrei ym shym la parpaiñ bad ka kam ka la sahteng haduh mynta mynne. Ki nongialam ba mynta ruh ki la trei borbah haduh ban da suwan hynrei khlem pat seisoh bad ka jingialeh ka dang iai bteng.
Ka sorkar jylla Meghalaya ruh ka la synrop lang ban kyrshan baroh ki buit ki bor na ka bynta ban poi sha ka thong bad kat ka ba dawa ban leh na ka liang ka sorkar la pyndep, hynrei ka dang sahteng khlem pud.
Kat ba lah ban peitthuh na ka jinglong jingman ha ka synshar khadar ki don katto katne ki diengpyngkiang na ka liang ka saiñ pyrthei ki ba la ktah jur ia ka jingialeh bad ha ka synjuk thohjer thohnam ruh, da ka ba burom ia ki ba ym pat don ki nongialam ki ba kot kat ka longrynñieng jong kito ki akhia ba mynshwa ha ka ba sdang.
La kumno kumno ka nam ka burom ba la khajoh I Prof Badaplin War dang shen ban ioh ia ka khusnam Padmashri ka lah ban kyntiew khyndiat ia ka lympung thohjer thohnam Khasi, hynrei dang donkam shuh shuh ban dang rah skong ia kiwei kiwei ruh khnang ban ia shngaiñ lang bad ban lah ban kyntu skhem ia ka sorkar kmie na ka bynta ban ithuh noh ia ka ktien Khasi ha ka Khyrnit Baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India.
Ha ka salonsari NEHU ki la don katto katne ki stadphrang ki ba hula hula bad ki ba khraw ha la ka kyrdan jingtbit jong ki, hynrei kim pat da shynna ha ka imlang sahlang kat kita ki akhia ba la leit noh ha ki por mynshwa.
Ha ka jingshisha mynta ha ka jingkiew stet jong ka stadtippathai (information technology) ka la kham suk bad kloi ban tip lane bna paidbah ba ki kynrem ki lyndan kin shynna pura ha ka imlang sahlang.
Kumta ka imlang sahlang ka dang dei ban pynmih shuh shuh ki akhia namar ba ka daw jong ka ktien Khasi ka la don lypa ha ka kyrdan ka ba la palat liam ha ba nujor wat bad kiwei ki ktien ba na ka thaiñ ki ba la dep ioh jingithuh na ka sorkar kmie.
