New Delhi, Naiwieng 09: U myntri ka pla pisa jong ka sorkar pdeng u Arun Jaitley u la ong ba mynta la dap ar snem hadien ka jingpynduh lut tyngka ha ka ri. Ka jingpynduh lut tyngka ka long ka sienjam kaba kongsan ha ka jingshim rai da ka sorkar ban pynwandur ia ka ioh ka kot.
Ka sorkar nyngkong ka buh thong ia ka pisa beain kaba don shabar ka ri India. La bthah ia ki briew kiba longtrai ia kine ki pisa ban wanrah ia kine ki pisa sha la ri ha ka jingsiew khajna. Kito ki bym lah ban wanrah ia kine ki pisa ki shah pynshitom hapoh ka Black Money Act.
Ki jingtip ba bniah jong baroh ki account bad ki jingdon kiba buh shabar ri kiba la poi sha ka sorkar, ka pynlah ia ka sorkar ban shim ia ki sienjam ban pynshitom pyrshah ia ki nongpynkhein ia ka ain.
Lah pyndonkam ia ka teknoloji ban pynsuk ia ka jingsiew khajna bad ban ioh kham bun ki nongsiew khajna.Ka jingpynioh ia ka jingshakri ki bank sha ki jaka bapher bapher jong ka ri ka la long ka sienjam kaba kongsan ha ka ioh ka kot ha kane ka ri. Ka jingplie ia ki Jan Dhan Account ka la wanrah bun ki briew hapoh ka jinghakri jong ki bank.
Ka kyndon Aadhaar ruh ka la pynthikna ba ki jingiarap ba ioh na ka sorkar ki leit beit sha ki bank account. Ka GST pat ka la wanrah ia ka jingsuk jingiaid beit jong ki kam ba iadei bad ka khajna. Mynta ka long kaba eh ban ialeh ban lait na ki kam lum khajna.
Ka India ka la ju long ka ri kaba la pynshong nongrim ha ka pisa kot. Ka jingsiew da ka pisa kot ka la pynlong ba ym lah ban ithuh ka pisa ka wan naei bad ka leit shaei. Kane ka rukom pyntreikam ka iaid lait ia ki bank bad ka ailad ia ki briew ba kin iaid lait na ka jingsiew khajna. Ka jingbun ka pisa ba la thep bad ba la lap ka la ialam sha ka jingpan jubab na kumba 17.42 lak ki briew kiba bat ia kum kine ki account.
Kine ki briew ki lah ban shah pynshitom. Ka jingthep pisa bun ha ki bank ka don jingktah ha kaba iadei bad ka jinglah jong ki bank ba kin ai ram. La pyniaid noh ia bun ka pisa sha ki Mutual Fund ban ioh jingmyntoi. Kane ka la long shi bynta jong ka ioh ka kot jong ka ri.
Ka jingpynrem ia ka jingpynduh lut tyngka ka long ha ka nongrim ba lah jan baroh ka pisa ha kane ka ri la thep ha ki bank. Ka jingknieh ia ki pisa tyngka kam shym la long ka jingthmu jong ka jingpynduh lut tyngka. Ka jingthmu ka long ban wanrah lut ia ki briew hapoh ka ioh ka kot bad ban wanrah ka jingsiew khajna kaba iaid beit ka la long ka jingthmu kaba kham kongsan.
La don ka jingdonkam ban pynkhih lut ia ka rukom trei barim khnang ba ka India kan iaid sha ka rukom siew digital. Kane, khlem lait, ka don ka jingktah ia ka jinglum khajna bad ka jingbun ki nongsiew khajna.
La plie ia ka Unified Payment Interface (UPI) ha u snem 2016 kaba la wanrah ia ka jingsiew ba mardor hapdeng ar liang. Ki jingsiew ha kane ka UPI ka la kiew na ka T. 0.5 billion ha u Risaw, 2016 sha ka T. 598 billion ha u Nailur, 2018. Ka Bharat Interface for Money (BHIM) ka dei ka app ba la wanrah da ka NPCI khnang ban wanrah ia ki jingsiew kiba stet da kaba pyndonkam ia ka UPI.
Mynta, la don kumba 1.25 klur ki briew kiba pyndonkam ia kane. Ki jingsiew lyngba ka BHIM ki la kiew na ka T. 0.02 billion ha u Nailur, 2016 sha ka T. 70.6 billion ha u Nailur, 2018. Ka bynta jong ki jingsiew lyngba ka BHIM ha baroh ki jingsiew UPI ka long 48% ha u Jylliew, 2017.
La pyndonkam ia ka RUPAY Card ha ki Point of Sale (PoS) bad na ka bynta ka e – commerce. Ki jingsiew lyngba ka RUPAY ki la kiew na ka T 8 billion shuwa ka jingpynduh lut tyngka sha ka T. 57.3 billion ha u Nailur, 2018 na ka bynta ka PoS bad na ka T. 3 billion sha ka T. 27 billion ha ka e-commerce.
Mynta ka Visa bad ka Mastercard ki la sdang hiar ha India na ka jingdon ki rukom siew ba la pynmih hi da ka India kum ka UPI bad ka RUPAY bad mynta ka bynta jong kine ka long 65% na baroh ki jingsiew ba la leh da ki credit card nad ki debit card.
Ka jingpynduh lut tyngka ka la don jingktah ia ka jinglum khajna na ka bynta ka jingkamai shimet (personal income tax). La don ka jinglum khajna ba kham bun ha u snem 2018-19 (haduh 31-10-2018) ha kaba phai bad ka jinglum ha u snem ba la dep ha kaba la don ka jingkiew ba 20.2%. Wat ha ka corporate tax ruh, la don ka jinglum ba la tam da ka 19.5%.
Ka jinglum kine ki direct tax ka la kiew 6.6 bad 9% ha kaba phai bad ki ar snem shuwa ban wan ka jingpynduh lut tyngka. Ha ki ar snem hadien ba la wan ka jingpynduh lut tyngka, la don ka jingkiew da 14.6% (shi bynta jong u snem shua ban wan ka demonitisation ha u 2016-17) ryngkat bad ka jingkiew da 18% ha u snem 2017-18.
Kumjuh ruh, ha u snem 2017-18, la don 6.86 klur ki jingsiew khajna kaba long ka jingkiew ba 25% na kato kaba la iohi ha u snem ba lah dep. Ha une u snem, katkum 31-10-2018 la don mynta 5.99 klur ki jingsiew khajna kaba long ka jingkiew da 54.33% haba peit ia u snem ba lah dep haduh kane ka sngi. La don 86.36 ngut ki nongsiew khajna nyngkong ha une u snem.
Ha u Jymmang, 2014 ha ka por ba kane ka sorkar ka la ioh ia ka bor, la don 3.8 klur ngut ki nongsiew khajna. Ha ki saw snem ba la treikam kane ka sorkar, kane ka la kiew sha ka 6.86 klur. Katba yn da dep synshar 5 snem kane ka sorkar, yn lah ban pynkiew ar shah.
Ka jingpynduh lut tyngka bad ka jinpyntrei kam ia ka GST ka la pynduna ia ka rukom siew da ka pisa kot. Lah ban iohi ia ka jingkiew jong ka rukom siew digital. Kane ka la wanrah ia ka jingkiew ha ki nongsiew khajna na ka 6.4 million shuwa jong ka GST sha ka 12 milion ngut ki nongsiew khajna hadien ba la wan ka GST. Ka die ka thied jong ki mar ka la kiew bad kane ka la iarap ia ka jingkiew jong ka ioh ka kot.
Kane ka la iarap shibun ia ka Sorkar pdeng bad ki jylla. Man la ka jylla, shuwa ka GST, ka ioh ka jingkiew ha ka liang lum khajna kaba 14% man u snem. Ka jingdonkam ia ki briew ba kin pynpaw ia ka die ka thied ba ki leh ka ktah ym tang ia ka indirect tax, hynrei ka pynthikna ruh ba ki siew ia ki khajna ba ki dei ban siew. Ha u snem 2014 – 15 ka bynta jong ka indirect tax ha ka GDP ka long 4.4%. Hadien ka GST, kane ka la kiew kumno kumno 1% sha ka 5.4%.
Watla ka don ka jingmap T. 97,000 klur ba la ai sha ki nongsiew khajana bad ka jing map ba T. 80,000 klur ia kito kiba dang nujor ha ka GST, ka jinglum khajna ka la kiew. La pynduna ia ki khajna direct tax bad indirect tax, hynrei ka jinglum khajna ka la kiew. La kham bun ki briew ba siew khajna. Ka jingsiew GST ba 31% na ka bynta ki 334 tylli ki mar shuwa ban wan ka GST mynta ki la iohi ia ka jingduna ha ka khajna ba dei ban siew.
Ka sorkar mynta ka la pyndonkam ia ka jingmih na kane ban wanrah ia ka jingshna ki jingdonkam, ka la theh sha ki kam imlang sahlang bad sha ki nongkyndong. Dei na kane ba mynta ngi iohi ka jingpoi ki surok sha ki shnong, ka jingwan jong ka bording elektrik, ka jingwanrah ia ki kam leh khuid ha 92% jong ka ri, ka Awas Yojana kaba pei phang bad ka jingwanrah ia ka jingshet lyngba ka gas ha ki 8 klur ki inng jong ki ba duk ba suk.
La don 10 klur ki longiing hapoh ka Ayushman Bharat, la pynlut T. 1,62,000 klur ban pynioh ka bam ba kham tad, la don ka jingkiew 50% ha ka Maximum Selling Price (MSP) na ka bynta ki nongrep bad la wanrah ruh ia ka Crop Insurance Scheme kaba khlain. Kadei ka jingwanrah ia ka jingiaid beit jong ka ioh ka kot ba la iaiad ia ki 13 klur ki nongseng kam ba kin ioh ia ki Mudra Loan.
La pyntreikam ia ka Seventh Pay Commission bad ruh ia ka OROP. Ka jingiaid ba kham beit, ka jingkamai ba kham bun, ki jingdon jingem ba kham bha ia kiba duk ba suk, ka jingim ba kham bha na ka bynta ki briew kane ka ri.
