Shillong, Naitung 15: Ha ka ri kaba heh bad kaba iar kum ka ri India, ka jingthew ba shisha ia ka jingkiew shaphrang kam shong tang ha ki jingkhein jong ka GDP ne ki mawjam ha ka kam jingtei hynrei haduh katno ka ri ka sumar ia ki briew jong ka.
Ka bor treikam jong ki briewka jingnang jingstad, ka jingtbit, ka koit ka khiah bad ka jingseisoh jong ki kam jong ngi kam dei tang ka jingdon jingem ha ka ioh ka kot hynrei ka dei ka jingdonkam kaba kongsan.
Ha kine ki shiphew snem ba la dep, ka jingkylla ba jar jarhynrei kaba shyrkhei ka la wan dur hapoh ka jingpeit jong ka kynhun kaba trei ha ki kam polisi kaba pawnam jong ka India, ka NITI Aayog, kaba pynwandur thymmai kumno ka ri ka bei tyngka ha ki jingdon jingem ba kordor tam jong ka: ki nongshong shnong jong ka.
Ha ka ri ha kaba palat 65% na ki nongshong shnong ki don hapoh ka rta kaba 35 snem, ka jingïoh bynta jong ki briew ka ai ïa ka lad kaba kyrpang bha. Hynrei ka jingbun briew kaba dang samla ka wanrah ia ka jingkitkhlieh kaba khraw.
Ka jingeh ka shong ha kaba pynkylla ia ka bor jong ki samla sha ka bor na ka bynta ka jingroi ka ioh ka kot bad ka jingkiew jong ka ri. Dei hangne ba ka NITI Aayog ka la mih kum ka nongpynkylla kaba peit jngai ban shna ïa ka lynti ym tang na ka bynta ka jingkiew mynta hynrei na ka bynta ka roi ka par ha ki por ban wan.
Ha kine ki shiphew snem ba la dep, ka NITI Aayog ka la nang kiew na ka kynhun pyrkhat puson sha ka jaka pynkylla dur bad ka nongiatrei lang ha ka jingpyntreikam, kaba la paw namar ka bynta ki jingmut kiba shlur ba la kyrshan da ki jingtip, ka jingiatreilang, bad ka jingpynwandur kaba peit shuwa ia ka bha ka miat jong ki briew.
Ka la pynkylla ia ka jingthaw polisi na ka jingtreikam na ki kyrdan ba halor tam sha ka jingtreikam kaba thymmai jong ka jingthaw lang bad ki jylla, ki nongdon bynta shimet, ki tnat treikam jong ka pyrthei, bad ki sengbhalang. Ka bor jong ka kam shong tang ha ka jingthmu, hynrei ha ka jingsngap bad ha ka jingpynkyllaiakita ki jingsngewthuh sha ka kam.
Ka jinghikai, ka nongrim jong ka bor treikam jong ki briew, ka la sakhiia ka jingpynkylla kaba pura hapoh ka jingpyniaid jong ka. Da kaba ithuh ba tang ka jingïoh lad kam pat biang, ka NITI Aayog ka la wanrah ïa ka jingbha bad ka jingïaryngkat kyrdan.
Ka National Education Policy 2020, ha kaba ka la don ka bynta kaba kongsan, ka la wanrah ïa ka juk kaba thymmai ka jingkylla na ka jingpule kaba shu pule lyndet sha ka jingpyrkhat kaba jylliew, ka jinglah ban pynkylla, bad ka jingpynïasohïa ki kam.
Ka la pynksania ka jinghikai ia ki khynnah rit, ka jinghikai da ka ktien kmie, bad ka jingkylla kaba khlem jingeh hapdeng ki jingioh jinghikai. Lyngba ki jingthmu kum ka Atal Innovation Mission, ka la pynthikna ïa baroh ar ka jingkitkhlieh bad ka jingmutdur—da kaba pynrung ïa ka jingpynwandur ha palat 10,000 tylli ki Atal Tinkering Lab kiba don mynta ha kylleng ka ri.
Ka jingpyntbit ia ki samla jong ka ri India na ka bynta ka spah snem kaba 21 ka la long kawei pat ka nongrim jong ka thong jong ka. Naduh ka jingkyrshan ia ka Skill India Mission haduh ban pynthikna ba ki prokram pule ban ioh kam kin poi sha ki district kiba duna ka jingshakri lyngba ki Aspirational District Programme, ka NITI Aayog ka la iarap ban pyndap ia ka jingiapher hapdeng ka kamraklas bad ka kam.
Hapoh ka Skill India Mission, palat 1.5 klur ngut ki samla ki la ioh jinghikai lyngba ki sienjam kiba pynïasnohlangïa ka teknoloji, ki jingïadei bad ki karkhana, bad ki jinghikai ba la pynshongnongrim ha ki jingdonkam.
Kam shym la hikai tang na ka bynta ka jingai jinghikai ka la peit ia ki jingdonkam jong ki bynta bapher bapher bad ka la shna ïa ki prokram kiba plieïa ki lad kamai ba shisha na ka bynta ki samla na ki jaka nongkyndong bad ki jaka sor jong ka India.
Ha kajuh ka por, ka la kyrshan ia ka iew treikam kaba thymmai bad kaba kynthup lang ia baroh. Ka la kyrshan ia ka jingpynbeit ryntih ia ki 44 tylli ki ain jong ka Sorkar Pdeng kiba iadei bad ki kam ban wanrah ia ki saw tylli ki kyndon kiba la pynsuk halor ka jingsiew, ka jingshngain ha ka imlang sahlang, ki jingiadei ha ki karkhana, bad ka jingshngain ha ka kam.
Kine ki jingpynkylla ki la peit lang ia ka jingdon lad ki nongai kam bad ka jingiada ia ki nongtrei, khamtam eh ban ai jingmyntoi ïa ki nongtrei bym pat pynskhem kiba dang bun bha ha ka ri India.
Da kaba pynsuk ia ka jingbud ryntih bad pynshlur ia ka jingpynlong ain, ki jaka trei kim shym la long tang kiba kham seisoh hynrei ki la long ruh kiba kham don ka jingsngewlem.
Ia ka jingsumar haba ioh pang, kaba jukhein kum ka jinglut, la pynkylla dur biang kum ka jingbei tyngka. Ka NITI Aayog ka la iarap ban wanrah ia ka jingkylla na ka jingsumar kaba thymmai sha ka jingkoitjingkhiah kaba thymmai.
Ka skhim Ayushman Bharat, kaba la kyrshan bad buddien da ka NITI Aayog, ka la ai ia palat 50 klur ki nong India ka jingsumar haba ioh pang, katba palat 1.5 lak tylli ki Health and Wellness Centre ki la wanrah ia ka jingsumar sha ki jaka nongkyndong.
Ki prokram kiba iadei bad ka jingpynioh ia ka bam kaba tei met, ka koit ka khiah jong ki kmie bad ki khunlung, ka koit ka khiah ha ka bor pyrkhat, bad ki jingpang bym lah ban saphriang da kaba thmu ym tang ban pynkoit ïa kiba pang, hynrei ban pynlong ïa ki briew kiba koit ba khiah. Ka khlam COVID-19 ka la buh jingeh ia ka bor ïakhun jong ka tnad ka koit ka khiah jong ka ri India kumba ym pat ju long mynnomynno ruh.
Ha kane ka jingeh, ka NITI Aayog ka la ieng skhem—da ka ïatreilang bad ka tnad ka koit ka khiah bad ka ICMR ban shim nuksa na ki rukom ïoh jingpang, ban pynthikna ïa ka jingai jingïarapïa ki lad jingsumar kaba ryntih, bad ban pyntreikam ïa ki lad kum ka eSanjeevani na ka bynta ka jingsumar na jngai.
Ka jingthmu jong ka hadien ka khlam ka la kyntiew ym tang ïa ka koit ka khiah, hynrei ruh ia ka jingpynkhreh—kaba la wanrah ïa ki nongpeitïa ka koit ka khiah jong ki paidbah bad ki jingdon jigem digital kiba iadei bad ka koit ka khiah.
Nalor kine ki kam, ka NITI Aayog ka la paw bha na ka bynta ka jingseng kam seng jam bad ka jingpynmih jingmut thymmai. Ki prokram kum ka Start-Up India, Stand-Up India, bad ka Atal Innovation Mission ki la wanrah ia ka jinglong jingman kaba seisoh na ka bynta ka jingroi ki jingmut jingpyrkhat thymmai.
Da ki hajar tylli ki start-up ha ka liang ka fintech, ka EdTech, ka rep ka riang, ka koit ka khiah, bad ka bor ding kaba khuid ki kiew bha mynta namar ba ki la don ka jingkyrshan polisi, ka jingpynroi, bad ka jinghikai ha ki por ba kongsan. Kine kim dei tang ki kam khaii; ki long ki nongthaw kam bad ki nongpynbeit ia ki jingeh, kiba noh synniang sha ka India kaba lah ban iaineh bad kaba lah ban shaniah ha lade.
Hynreiphewse ka jingjop kaba khraw tam jong ka ka shong ha ka rukom ba ka la wanrah ia ka jingthaw polisi kaba don nongrim ha ki sakhi. Da kaba pyndonkam ïa ka big data, artificial intelligence, ki dashboard kiba mardor, bad ki rynsan peit bniah kiba khlain, ka la pynthikna ba ki polisi kin dang ïai lah ban wanrah jingkylla, ban don ka jingkitkhlieh, bad ban ïahap bad ki jingshisha.
La ka long ka jingpynmih ia ka SDG Index ba nyngkong eh jong ka India, ka jingialam lynti ia ki jylla halor ki performance metric, lane ka jingpyndonkam ia ki jingshemphang ban thaw ia ki polisi, ka NITI Aayog ka la wanrah ia ka jingpyrkhatstadsaian sha ka kam ai jingsynshar.
Ka jinglah jong ka ban iatrei lang bad ki tnad Sorkar bad ki kam bapher bapher ka la pynlong ia ka ban ym long tang ka kynhun ai jingmut—ka la kylla long ka nongpeit ia ka jingdon jingbahkhlieh ha ka roi ka par.
Ka la pynshlur ia ka jingiakhun kaba bha hapdeng ki jylla lyngba ki jingbuh kyrdan katkum ka jingtreikam, ka la iatreilang bad ki sengbhalang ban plié lad ban ai jingsngew bapher bapher, bad ka la plié lad ia ki nongiatreilang na kylleng ka pyrthei ban wanrah ia ki rukom treikam kiba bha tam sha ka ri.
Ka jingkiew jong ka kyrdan jong ka India ha ka Global Innovation Index bad ka jingïaroh na ki kynhun kum ka UN, ka World Bank, bad ka UNESCO ka pynpaw ïa ka jingithuh jong ka pyrthei ïa ka kam jong ka.
Ka NITI Aayog kam pynurlong tang ia ki thong, ka la peit bniah ban wanrah ia ki rukom treikam kiba lah ban iaineh, kiba kynthup lang ia baroh, bad kiba la pynkhreh na ka bynta ka lawei.
Ka jingieng skhem jong ka na ka bynta ki Sustainable Development Goal ka paw ha man ki sienjam naduh ki jingkylla ha ka bor ding kaba khuid sha ka jingpynkylla ia ka bor ding ki bym pynjaboh, naduh ki jingdon jingem digital na ka bynta ki paidbah haduh ka jingai bynta lang ia ki shynrang bad kynthei ha ki jaka trei.
Ka jingkiew jong ka India kum ka ïoh ka kot kaba don ka jingstad kam dei shuh ka jingphohsniew—ka dei ka jingtrei kaba dang ïaidshakhmat, kaba la wanrah da ki polisi kiba peit ïa ki briew kum ka bor kaba khraw tam jong ka ri.
Kaei kaba ka NITI Aayog ka la leh ka long ban kyntiew ia ka jingiakren shaphang ka roi ka par, da kaba pynkynmaw ia ngi ba ia ka jingkiew kaba shisha la thew ym da ki iing kiba jrong tam ne ki karkhana kiba heh tam, hynrei da ka bor, ka koit ka khiah, bad ka burom jong ki briew jong ka.
Da kaba leh kumta, ka la kylla long kham palat ban ia ka jaka pyrkhat. Ka la kylla long ka jingwanrahia ka jingsngewthuh ia ki jingsngew jong ka India kaba don ki jingthmu kiba khraw ka India kaba thrang, kaba nud bad kaba leh ia ka kam.
Bad ha ka nongrim jong kane ka kam ka don ka jingngeit skhem ba haba phi bei tyngka ha ki briew, phi tei ym tang ia ka ioh ka kot kaba kham bha, hynrei phi tei ruh ia ka ri kaba kham bha.
U nongthoh u dei u Myntri Khynnah Independent Charge ki tnad Statistics and Programme Implementation; Planning bad u Myntri Khynnah ka tnad Deiriti.
