Shillong, Jylliew 01: Katba ka India ka nang kiew ha ka nam jong ka ha ka pyrthei kaba ym lah ban batai ia ka jingkylla jong ka ka, ka jingiai bteng ka jingkynrei jong ka jingpyndonkam bad jingdih duma ruh ka iai bteng ba ka long kawei na ki jingma ba shyrkhei ia ka koit ka khiah ha ka ri.
Ka India ka shem jingeh bha namar ka jingbun jong ki briew kiba pyndonkam ia u duma, bad kadei ka ri kaba wan banyngkong ha ka pyrthei ha ka jingdon jong ki briew kiba dih duma.
Ha ka snem 2020, 27 %na ka jingdon briew kiba ha ka rta 15 bad shaneng ki pyndonkam duma katba palat 120 million ngut pat kiba la heh ka rta ki dih duma. Ka jingbun jong ki nongdih duma bad ki nongbam duma ka long kaba jylleit bha bad kaba don jingma.
Kumta, ka long kaba donkam ban wanrah da ki kyndon treikam kiba tikna kaba iahap bad ka jingmut jingpyrkhat jong kito kiba pyndonkam duma ban pynduna ia ka jingshah ktah ia ka jingim jong ki.
Ha kane ka sngi rakhe ia ka World No Tobacco Day, ki riewshemphang ha kane ka liang bad ki dkhot jong ka Global Sustainability Alliance’s (GSA)’kaba long ka kynhun ki nongialam na ka bynta ka koit ka khiah bad ka jingbit jingbiang ha ka jingim ne Leadership Council for Good Health and Well-being,.
Ka long ka jingiatreilang jong bun ngut ki kynhun kiba trei na ka bynta kane ka phang ki la aiti lut ban trei na ka bynta ban kynjoh sha ka thong kaba don jingmut bad iaineh, da kaba pynpaw ia ka jingdonkam ba kyrkieh ban pynduna ia kane ka jingma bad lah ban pyllait im ia ka jingim jong kumba 1.35 millionnugt ki briew man la u snem.
Ki jingpang kiba mih na ka daw jong ka jingpyndonkam bad jingdih duma kumba long mynta ka ktah ia ka jingim jong 267 million ngut ki briew ha ka ri bad nalor kata ka jingkynrei jong kane ka khlam ka la ktah ruh ia kiba bun ngut ki briew kiba ym lah niew shuh.
Ha ka snem 2019, kakaiphod jong ka World Health Organization (WHO) ka kdew ba ka jingpyndonkam ia u duma ha India ka la ktah kumba 1% ia ka GDP jong ka ri namar ki jingpang kiba mih bad ka jingiap ba khlem pat dei por.
Ka jingpynlut ban sumar ia ki jingpang kiba mih na ka daw ka jingbam bad dih duma ka long haduh 5.3% na ka spah jong ka ri, kaba kot haduh 13,500 klur tyngka man la u snem ban pynlut ha kine ki lad ai jingsumar bad ka wanrah ia ka jingduh nong namar ka jingbymym lah ban trei ia ki kam bapher bapher.
Da kaba wanrah ia ki kyndon treikam kiba lah ban treikam bha ban pynduna ia ka jingdih bad bam duma ka lah ban pynduna ia kine ki jingduhnong, bad lah ban pyndonkam ia kane ka spah ka phew kaba leit hangne na ka bynta ban leh ia kiwei kiwei pat ki jait kam.
Kane ka long kaba donkam bha na ka bynta ka ri kum ka India, ha kaba ka jingpynduna ia ka jingpang kum ka jingpang bampong bad kiwei kiwei ki jingpang kum ka jingpang chronic obstructive pulmonary disease (COPD) ka long kaba donkam bha na ka bynta ban pynlong ia ka roi ka par ha ka ri kaba iaineh.
Haba kren shaphang kane ka khlam kaba mih na ka jingbam bad jingdih duma ha India, U Dr. Bharat Gopal, Director & Head, Dept of Pulmonology, Critical Care & Sleep Medicine, Delhi Heart and Lung Institute (DHLI) u ong, “Ka jingpyndonkam ia u duma, khamtam u sikret bad ki duma ba bam, ki la ktah bha ia ki briew ha India. Bun na ki jingim briew la duh noh man la ka sngi na ka daw jong ka jingpyndonkam ia u duma.
Katkum ka kaiphod ba la tip kum ka ‘Human Centric Approach to Tobacco Control’, 27% na ki nong India ki pyndonkam duma la ka long ha kano kano ka bynta, bad kane ka la wanrah ia ki jingpang ba bunjait, kaba pynkthang ban peit namar ka ktah ia ka jingim ba man la sngi jong ki longing longsem ha ka pyrthei baroh kawei. Iangeit ba mynta baroh ki la tip ia ka jingdon jong ki 70 jait ki carcinogen ha u duma.
Ka jingdih duma ka pynsniew jan ia baroh ki dohjem ha ka met, bad kaba lam sha ka jingmih jong ki jingpang ba bun jait bad ktah bha ia ka koit ka khiah. Bun na ki ri ha ka pyrthei kum ka UK, Sweden bad Japan ki la lah ban pynduna ia ka jingdih duma namar ka jingdon jong ki kyndon treikam kiba la shim da ka sorkar jong kitei ki ri”.
Ha ka snem 2018, don kumba 250 million ngut ki briew kiba pyndonkam ia u duma kiba ha pdeng ka rta 16 haduh 64 snem ha India. Katba ka jingduh duma ka duna ban ha kaba ianujor bad kiwei pat ki ri, hynrei ka jingpyndonkam pat ia u duma ha kiwei ki bynta ka bun bha.
Ka jingdon jong ki briew kiba dih duma kiba hapdeng ka rta20-44 snem ka bun bha, katba kane ka kynhun jong ki briew kiba ha kane ka rta kidei kiba dang trei dang ktah. Ka jingdih sikret bad biri ka long haduh kumba 54.2 na ka shispah jong ka jingdon briew.
I Prof. Dr. R Zimlichman, Director jong ka Brunner Institute for Cardiovascular Research ha Tel Aviv University’s Sackler Faculty of Medicine,haba kren shaphang ka jingjop ban pyntreikam ia ki kyndon kiba iadei bad ka jingdih duma, I la ong,“Ki kyndon treikam kiba la wanrah ha ka pyrthei ban pynduna ia ka jingktah na u duma ki la long kiba lah ban treikam bha ha bun ki ri.
Ngi tip ba ka jingkhang ia ka jingdih duma ka long kaba dei, hynrei ka jingshisha ka long ba da ki million ngut ki briew ki shem jingeh bha ban iehnoh ia ka jingdih duma. Ka Sweden kadei kawei na ka ri ba lah ban sngewthuh ha kaba iadei bad ki nongthawain ba kin iohi kumno ka jingpynduna ia ka jingma, ha kaba la wanrah ia ki kyndon treikam kiba la leh katkum ki jingstad saian, bad kane ka long ka lad ai jingiada ia ka jingim.
Da kaba pdiang ia kine ki rukom treikam ka la wanrah shibun ka jingduna ha ka jingiap ha Sweden bad ka jingpang bampong ha ka ri ka la duna da kumba 41%, ban ia kaba ia nujor bad ki ri EU.
Ka pyrthei ka donkam ia ki lad ki lynti kiba bit ba biang ban wanrah da ka sorkar na ka bynta ka jingshngain bad jingbha. Ka jingpynslem ban pyntreikam ia kine ki lad ki lynti kan ktah ia ka jingim jong ki million ngut ki briew ha kylleng ka pyrthei.”
Shuh shuh haba ban halor ka jingdon kam ban wanrah ia ki kyndon treikam kiba long katkum ka asain na ka bynta ka India, I Dr. Karan Thakur, Vice President, Apollo Hospitals, New Delhi, I ong, “Ka India kadei ka ri kaba wan ba-ar ha ka pyrthei ha ka jingdon jong ki briew kiba pyndonkam ia u duma, wat hapdeng ka jingialap paidbah shaphang ka jingktah jong u duma ia ka koit ka khiah.
Ngi donkam haduh katta katta ban wanrah ia ki kyndon treikam kiban pynduna ia ka jingpang kaba lah ban mih kum ka jingpang bampong. Ki nongtrei ka koit ka khiah kidei ban ai jingmut ia ki nongpang ba kidei ban ieh noh ia u duma lyngba ki jingsumar kiba bujli ia ka nicotine bad kiba la ioh jingmynjur khnang ba kine ki long da kiwei pat ki lad kiba ktah kham duna ia ki bad dei ban leh ia kine na ka bynta kito ki bym lah ban iehnoh shi syndon ia u duma bad ha kajuh ka por ban leh ia ki katkum ki kyndon ain ba pyrkhing.
Kumba long mynta, ka long kaba donkam haduh katta katta ban wanrah ia ka koit ka khiah na ka bynta ki briew salonsar khnang ba yn lah ban pyntreikam ia ki kyndon ha ka rukom kaba jop, da ka jingshaniah ha ki buit stad treikam ba thymmai bad katkum ki jingpynshisha lyngba ka saian.”
Ka India mynta ka don mynta ha thmit eh ban long kum ka nongialam ka pyrthei, ka long kaba donkam ia ka ri bad ia ki nong thawain ba kin shim ia ki sienjam treikam bad thaw ia ki kyndon ban kyrshan ia ki nongpyndonkam ia u duma khnang ba yn lah ban ioh ia ka koit ka khiah jong ki paidbah salonsar.
U duma, udei uwue na ki daw tynrai jong ki jingeh, bad ka long kaba donkam ban nang kham pyniar ia ka jingialap paidbah shaphang ki jingma ia ka koit ka khiah. Ka long kaba donkam ba ki nongshong shong kin long kiba koi tba khiah na ka bynta ka India khnang ba kin tip ia ka jingiakob jong ka ha ka rynsan jong ka pyrthei- kita ki long ki nongshong shnong.
Ka jingpyntreikam ia ki kyndon treikam kiba bit ba biang ka logn kaba donkam ym tang ban pynlong ia ka ri kaba lait na ka jingpyndonkam duma hynrei ban wanrah ia ka koit ka khiah bad ka jingban khiah ia ka ioh ka kot kaba mih na ka daw jong ka jingpyndonkam ia u duma.
Ka jingwaneah ia ki lad ki lynti bad ki buit stad treikam kiban pynduna ia ka jingma ka lah ban iada ia ka jingim bad thaw ia ka lad ka lynti ban ioh ia ka lawei kaba koit ba khiah bad ba biang ba bit na ka bynta ka India.
