Shillong, Jylliew 22: Ka long kaei kaei ka ba sngew lyngngoh ba la ïa pyrta shnong kylleng ka jylla bad la pathai khubor kylleng lah da ki phew snem shaphang ka jingdawa ban pynrung ïa ka ktien Khasi ha ka Kyrnit Baphra jong ka Riti Synshar jong ka Ri India, hynrei ïa ki Shlemtreikam ba dei ban seng na ka bynta kata ka thong ym shym la shim khia ban pyntreikam.
Ha ka snem 1984 la phiah na ka tnattreikam pule-puthi jong ka jylla Meghalaya ban seng la ka jong ka tnattreikam mattithaw bad deiriti (Arts and Culture Department) bad mar mar la shna ka Shlemtreikam ban kyntiew ïa ka mattithaw (arts) ha ka liang ka thohkot thohsla (literature), ka rong ka taw (performing arts) bad ha ka thohdur thohdar (visual arts) ka ban long u mawjam sha ka khlieh-iktiar synrop ha Ri India ba la tip kum ka Sahitya Akademi.
Na ka bynta ka thoh ka tar, Sangeet Natak Akademi na ka bynta ka rong ka taw bad Lalit Kala Akademi na ka bynta ka thohdur thohdar. Ka ba lyngngoh pat ka long ba tang hapoh arsnem, kata ha ka snem1986 ka sorkar jylla da ka ba kubur u Lat ka jylla la pyndam noh ïa kata ka shlemtreikam.
Hadien kata la ïai pyrshang na ka por sha ka por ban seng thymmai lane ban pynkhieim biang, hynrei kam shym la urlong bad la shu sah kumto. Jar la katta la ka sorkar kmie ka la ithuh bad aibor ainam ïa ka ktien Khasi bad ktien Garo kum ki ktien pdeng ha jylla ba lah ban pyndonkam ban thoh ne kren ha ka korbar ïa ki kam sorkar naduh u snem 2005, hadien ba ka iingdorbar thawaiñ jylla ka la rai ban ñiew ia ka ktien Khasi bad ktien Garo kum ki ktien sorkar, lait na ka ktien phareng (English).
Ha kane ka bynta la ïohlad ban ïakren, ïatai bad ïatyrko bad ki kynrem lyndan ha kane ka mat, kum u Bah Paul Lyngdoh myn ba u dang long riewkhmat thawaiñ ha Dorbar Thawaiñ Jylla bad Kong Streamlet Dkhar myn ba ka dang long ka khliehduh jong ka Shnatpule Khasi ha Salonsari NEHU ha ka ba la ïatai bniah halor ka ktien Khasi.
Ha ka jingkylli shaphang ka ban kren da ka ktien Khasi ha Dorbar Thawaiñ, u Bah Paul Lyngdoh u la saitkti ba ym lah ban kren da ka ktien Khasi namar ba u Shongknor ka Dorbar Thawaiñ um shym la pynbiang ki lad ba biang na ka bynta ban kren Khasi ha Dorbar Thawaiñ. Haba la kynthoh ba kata kam dei ka jingeh jong ki riewkhmat thawaiñ Khasi lada u Shongknor um pynbiang haba ka sorkar kmie ka lah dep ai ka bor ka iktiar ban leh kumta.
Hynrei la kdew shuh shuh ki jingeh ha ka ba ka khlem long kumta ha ka por ba u Lat ka jylla u la kren ha Ïing Dorbar Thawaiñ da ka ktien Hindi, bad mar mar kiwei kiwei ki riewkhmat thawaiñ kum ka Kong M Ampareen Lyngdoh, Bah Adelbert Nongrum bad katto katne kiwei ki la kren markylliang da ka ktien Khasi ha Dorbar Thawaiñ bad ka dorbar ka la ïaid beit ïaid ryntih.
Kumta kine ki nia pynksan ki long ki ba khlem shongnia khamtam ha ba ka ktien Hindi kam dei ka ktien sorkar ha jylla Meghalaya ruh, hynrei u Lat u la kren Hindi khlem da suitñiew ia ki riewthawaiñ ka jylla Rilum.
Nalor kata ha ka snem 2018 ka iingdorbar thawaiñ jylla ka la pyllait ia ka raisynrop (resolution) ban kyntiew ithuh ia ka ktien Khasi bad ktien Garo ha ka khyrnit baphra jong ka riti synshar ka Ri India. Hadien kata mar mar la kyntur aiksai ia ka Shnatkitkam Korbar-Ri (Home Ministry) ban khmih ia kane ka kam, hynrei ka dang sahteng haduh mynta.
Na kata ka daw ‘Wat buhteng ïoh sahteng, tangon eh taiñ taiñ myn dang saw u nar’ dei ka ‘tienphira’. Ha ba phaidien ban pyrman ia ka rukom kren Khasi ym tang ha iingdorbar ne ha ki lat paidbah jong ka sorkar ne jong ki seng bad synjuk paidbah, la shem ba ka dang long dkoh namar ba ki ba bun ba lang ki kynrem lyndan lane wat ki nonghikai ia ka ktien Khasi ruh kim pat lah ban kren pura tang da la ka ktien kmie lajong.
Ka long ka ba sngew diaw ba kito ki ba kren ktien Khasi ha Dorbar Thawaiñ kim shym la lah ban kren pura da ka ktien Khasi bad ki la khleh lang bad ka ktien phareng namar ba don ki ktien juk mynta ki ba ym don ha ka ktien tynrai Khasi. Kumta da ka ba sngewkhia ïa kane ka bynta la sngewdei ban thaw ne shna thymmai kum kita ki ktien, dei ban wad ban thwet da ki ktien ba biang na kylleng ka jylla ki ba la kham ñiar ban kren ha ka imlang sahlang ki ba ki lah don lypa.
Ka dei ban don ka lad ban pyrshang bad ban bishar da ki riewtbit shwa ban pdiang paidbah kum kita ki ktien ba lah don lypa ne ki ban thaw ne shna thymmai. Kumta ka kynhun ki riewshitrhem jong ka synjuk Riti Academy ka la tyrwa ïa kane ka jingpyrshang ka ba dei ban urlong da ka lynti ka ba ïar jingmut bad kylluid mynsiem. Kata ka jingpyrshang ka long da ka ba kynthup ia ki ktien shnong na kylleng ki kyntoit shnong ha baroh ki thaiñ jong ka jylla lait noh na thaiñ Garo, ka ba ym don jingiadei shuh bad ka ktien tynrai ne ktien pdeng Khasi.
Katkum ka tihsani jong ki stadtip ha ka ktien Khasi ba la maitphang da u radbah simpah simsong, Prof Radhon Sing Lyngdoh, la shem ba ka ktien Amwi na Riwar Jaintia ka dei ka tyllong jong ka ktien Khasi, hynrei hadien ba wan synshar donbor ki phareng na Ri Bilat ka thoh ka pule ha ka ktien Khasi ka la shylluit, la seilung bad ka la san la mer bad saphriang kylleng ka jylla katkum ka ktien Sohra.
La prat lynti ia ka thoh ka tar da u Thomas Jones, u riewshitrhem Khristan u ba la thaw da ki dak Roman ban thoh bad pule ia ka ktien Khasi. Kata ka jingtrei borbah ka la seisoh bad ka ktien Sohra ka la kylla long ka ktien pdeng jong ka jylla.
