Shillong, Rymphang 16: Khnang ban dang buddien shuh shuh ia ki kyndon tehlakam ha la ki bynta bynta, la khmih lynti ba ki paidbah paidsan, ki kynrem lyndan, ki kher ki mer bad ki simpah simsong kin shim bynta lem ha kano kano ka rukom kum ban iasnoh kti lang ha kane ka jingthmu ban pynwan sha ka ktien kmie lajong, ka ktien Khasi da ka ba kynthup ia ki ktien shnong na ki thaiñ bapher bapher ha kylleng ki raidbah (district) Rilum Khasi bad Jaintia da ka ba buh jingmut ba ka ktien pdeng ba la pdiang salonsar ha ka ktien Sohra kan long ka tynrai ktien bad ki tyllong ktien pat ki lah ban dang synñiang shuh shuh na ki ktien shnong ki ba na satlak ka Bri Hynñiewtrep ha ba shem ba ki kham kynsai, kham khia jingmut bad kham snah ha ka rukom kren, thoh bad pule ia ki kyntien. Kumta yn ia bteng biang ia ki kyndon tehlakam jong ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam ki ba dang bud dien kumne harum:
Ha ka por ba ia syllok, katto katne na ki seng saiñpyrthei ki kyrshan ia ka ba sam kum kita ki jingkdewlynti, kiwei pat ki pyni nia ba ka dei ka hok bad ka kamram jongki na ka bynta ki nongbud ban tyrwa bad kular ha ki Dulir-juban-tyrwa ha ka saiñpyrthei synshar paidbah ka ba suba. Katba ka Kliar-iktiar ka mynjur kum ka nongrim halor ka mat ba ka ba pynbiang ia ka Dulir-juban-tyrwa ka dei ka hok jong ki seng saiñpyrthei, kam lah ban kiar na ka sanbor ba saitmet jong ki kular bad jingtyrwa halor ka ba kynto-kam ia ka jied-mihkhmat ka ba laitluid bad ba shida bad ka ba pynneh ia ka rynsan aireng ba marbiang na ka bynta baroh ki seng saiñpyrthei.
1. Ka Riti Synshar hapoh ka kyndon 324 ka aibor ia ka Kliar-iktiar Jied-lamkhmat ban kynto-kam ia ka kam jied-lamkhmat sha ka Ïingdorbar Thawaiñ Kmie bad ka Ïingdorbar Thawaiñ Jylla nalor kiwei kiwei pat ki kam. Kum ba burom ia ki jingkyntu jong ka ïingshari Kmie bad hadien ba la syllok bad ki seng saiñpyrthei bad ki kyrtong haba pyllait ia ki Dulir-juban-tyrwa Jied-lamkhmat na ka bynta kano kano ka kam jied-lamkhmat sha ka Ïingdorbar Thawaiñ Kmie ne ka Ïingdorbar Thawaiñ Jylla, ki dei ban kohnguh ia kine ki jingkdewlynti harum:
(i) Ka Dulir-juban-tyrwa kam dei ban kynthup kaei kaei ka ba long pyrshah ia ki dor-paka (ideal) bad ki nongrim ba la bsut (enshrine) ha ka Riti Synshar bad shuh shuh ba ka dei ban iaineh bad ka jingthmu tynrai jong ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam.
(ii) Ki nongrim lamkynto jong ka Kpait-saiñkam Jylla ba la bsut ha ka Riti Synshar ka aibor ha ka Jylla ban thaw lynti na ka bynta ka bha ka miat jong ki paidkari (citizen) bad namar kata ym lah ban ujor ia ki kular jong kita lynti ka bha ka miat ha ki duli-juban-tyrwa. Hynrei, ki seng saiñpyrthei ki dei ban kiar na kino kino ki jingkular ki ba lah ban budnam ia ka kam jied-lamkhmat ka ba sngur lane ban pynbor palat pud ha ki nongbud ha ka por thepbud.
(iii) Na ka bynta ba ki kular kin long ki ba sngur, ki ba marbiang bad ki ba lah ban ñiewkor bad kdew kyllum ia ki lynti ba lah ban shna jingdonkam pisa na ka bynta kita. Ka jingshaniah jong ki nongbud ka dei ban long tang hapoh kita ki jingkular ki ba lah ban pynurlong shisha.
2. Ka por jingmana na ka bynta ban pyllait ia ki dulir-juban-tyrwa ha ka por jied-lamkhmat.
(i) Ha ka aïom jied-lamkhmat ba tang shi kylla, ym bit ban pyllait ia ka dulir-juban-tyrwa ha ka por ba la mana, katkum ba la kubur-batai (prescribe) ha ka Kyndon 126 jong ka Aiñ Mihkhmat Paidbah, 1951 (Representative of People Act- 1951).
(ii) Ha ka aïom jied-lamkhmat laiphew-kylla (multi-phase), ym bit ban pyllait ia ki dulir-juban-tyrwa ha ka por ba la mana, katkum ba la kubur-batai ha ka Kyndon 126 jong ka Aiñ Mihkhmat Paidbah, 1951, ha baroh ki sien-kylla jong kita ki kam jied-lamkhmat.
Katto ka la kut shi bynta jong ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam ha kane ka sien mih ba mynta. Ki jingpynshai halor ki ktien ha ka sien mih ba mynta ki long ba ki ktien ba thawhi ki kynthup Bsut (enshrine) ka dei ka kyntien kyrpang ba la bsut ha kano kano ka dulir; Paidkari (citizen) ki dei ki paidbah ba shong shnong tynrai ha ka Ri; Kubur-batai (prescribe) ka dei ka ba kubur da ki riewtbit katkum ba ki batai ia kano kano ka bynta katkum ka jingtbit ha la ka kam; laiphew-kylla (multi-phase) ka dei ka kylla step kylla miet lane ka lah ban long ka kylla taiew, kylla bnai ne kylla snem katkum ba dawa ka ba kynthup byllai ki khep ba ha ka ktien Khasi la ju jer laiphewjait laiphewrukom, kum ha ba nam laiphew mrad, laiphew jynthaw, laiphew rong bad kumta ter ter ka ba thew ba ym dei thik laiphew sien ne laiphew tylli hynrei ka dei ba byllai ne byllien.
Kane haneng ka long shi bynta jong ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam na ka bynta ban teh lakam ia ki seng saiñpyrthei bad kyrtong ha ka ba korbar ia ka kam jied-lamkhmat sha ka dorbar thawaiñ ha jylla. Katto ka la poi ka bynta ka ba kut jong ki kyndon katkum ka dulir tehlakam jong ka Kliar-iktiar Jied-lamkhmat bad sa kiwei kiwei ki bynta kin dang bteng ha ka sienmih ka ba bud, bad kine ki long katkum ba la kubur bad aibor da u Bah Frederick Roy Kharkongor, Kherrangbah Kliar-iktiar Jiedlamkhmat jong ka Sorkar Jylla na ka bynta ban myntoi ki paidbah salonsar ha ka imlang sahlang. Ha ka sien mih ka ba bud yn sa batai ia kiwei pat ki bynta ki ba iadei ia ka kam jong ka Kliar-iktiar Jied-lamkhmat ha jylla lada dei ki ba long salonsar ha baroh kawei ka Ri India lane ka ba dei thik tang hapoh la ka jylla Meghalaya katkum ba dawa ban sam jingtip sha ki paidbah. Ka jingthmu ba kongsan ka long ba ka kam jied-lamkhmat kan long ka ba hok ba shida, ka ba sngur ba suba bad ka ba don ki snap ban pynshai paidbah ha kata ka rukom ban ioh ia ka synshar khadar ka ba kynsai na ka bynta ban tei ia ka imlang sahlang bad ban kyntiew ia ka kyrdan jingim jong ki paidbah ha baroh ki liang.
